Katarzyna Komar 31-12-2019

Dziw

Kiedy jako małe dziecko dostałam w prezencie od kogoś z rodziny wspaniały zbiór baśni z całego świata, zatytułowany Bajarka opowiada, przeczytałam go niemal natychmiast od deski do deski, choć nie wszystko zrozumiałam. Do moich ulubionych baśni z tego zbioru wracam co jakiś czas aż do tej pory, zaś o budzącej ongiś największą grozę postaci ze zbioru przypomniałam sobie całkiem niedawno, trafiwszy na mroczny, przepiękny wiersz Kazimiery Iłłakowiczówny Dziw. Demon zaintrygował mnie na nowo, więc postanowiłam dowiedzieć się o nim czegoś więcej. Oto rezultat moich poszukiwań...

Demon i czarownik

Iłłakowiczówna pisała o tym demonie tak:
Dziw, tajemnicza demoniczna postać pojawia się w zbiorze Niklewiczowej dwa razy – w baśni O królewiczu zamienionym w małpę i Waleczny tkacz. W pierwszej baśni dziw mieszka w podziemnym pałacu w głębi lasu, na który arabski królewicz natrafia przypadkiem. Zwiedzając pałac, królewicz zostaje spłoszony przybyciem właściciela siedziby, czemu towarzyszy straszliwy gwizd i szum. Królewicz ucieka z trudem, zostawia jednak swe chodaki i siekierę, którą wycinał drzewa w lesie. Nazajutrz odwiedza go nieznajomy, który oddaje mu zgubę, zamienia się przy tym w straszliwego dziwa, który porywa królewicza pod niebo, a potem ciska z ogromną siłą na ziemię, zamieniając go w ten sposób w małpę.
W tej baśni nie zawarto szczegółów opisujących wygląd dziwa, ale w tadżycko-afgańskiej baśni o walecznym tkaczu już jakieś bliższe informacje się pojawiają. Dowiadujemy się na przykład, że dziw, mieszkaniec ruin zamku, ma wąsy grube jak koci ogon, donośny głos i hoduje pluskwy wielkie jak karaluchy.

Dziw w jeziorze

O tym demonie wspominają także słowiańskie źródła – w Słowie o wyprawie Igora pojawia się wzmianka o dziwie, który jakoby siedział na czubku drzewa i wrzeszczał. Także nasze rodzime kroniki, jak na przykład małopolski Rocznik

Fragment "Rocznika"
Monumenta Poloniae Historica

Traski, opisuje wydarzenie, które jakoby miało miejsce w wigilię Nowego Roku 1278, w czasach panowania Bolesława Wstydliwego¹. Jakaś moc diabelska opanowała pewne jezioro, uniemożliwiając ludziom połów ryb. Rybacy zatem, skoro tylko wody zamarzły, zabrali ze sobą na jezioro kapłanów, krzyże, świece i chorągwie, by odegnać złe siły. W towarzystwie sług Bożych rozpoczęli połów, ale choć zarzucili niewód raz i drugi, nie złowili wiele – za pierwszym razem wyciągnęli trzy rybki, a za drugim pustą, poplątaną sieć. Dopiero, gdy trzeci raz zarzucili sieci, wyłowili z jeziora odrażającego potwora o koźlich rogach i łbie, w którym jarzyły się jak dwa węgle straszliwe ślepia. Na ten widok przerażeni rybacy puścili sieć i poczwara zanurzyła się z powrotem pod lód. Rozległ się okropny ryk i huk gromu, uniosła się cuchnąca para, która spowodowała, że niektórzy z obecnych nabawili się ohydnych wrzodów.

Dziw, dziwo, dziwoląg

Czym zatem jest ów dziw (lub Dziw)? Niektórzy uważają go za leśnego demona, straszącego ludzi, przybierającego różne, często przerażające i nieczłowiecze kształty. Miał w tym swój cel – chciał uczynić ludzi dobrymi, a jego straszliwy wrzask miał ostrzegać wędrowców przed grożącymi im w głuszy leśnej niebezpieczeństwami. Dziw jest postacią demoniczną o przeróżnych właściwościach – często posiada wielką magiczną moc. W baśni O królewiczu zamienionym w małpę arabska królewna, znająca czarnoksięskie sztuki, podejmuje się wyzwolić królewicza spod władzy straszliwego dziwa, ale, zabiwszy go po ciężkiej walce, przypłaca to życiem. No cóż – dobrze, że nasz słowiański (czy też litewski) dziw nie jest tak groźny...

---