Katarzyna Komar 29-12-2018

Drzewa w kulturze polskiej - cz. VII

W niniejszym odcinku cyklu o drzewach zajmę się grabem (Carpinus betulus), dość pospolitym w Polsce drzewem, choć mało interesującym rodzimych etnografów. A szkoda...

Śmigły parobczak

Grab to drzewo liściaste z rodziny brzozowatych. Ma prosty, smukły, nieco kanciasty pień, okryty gładką, ciemnoszarą korą o siatkowatym wzorze, dorastający do nawet 34 metrów wysokości (przeciętnie 25). Korona jest gęsta, o gałęziach wzniesionych ukośnie ku górze, podobnie jak u buka. Dzięki takiej budowie drzewo równie łatwo chwyta światło słoneczne, jak i wodę – deszcz spływa po liściach, konarach, a po pniu cieknie już prawdziwy strumień. Podczas burzy dorosłe drzewo potrafi pobrać nawet tysiąc litrów wody. Kwiaty grabu pojawiają się jednocześnie z liśćmi w kwietniu lub maju. Liście są eliptyczne, podwójnie ostro piłkowane. Rozwijają się z pąków w postaci harmonijki, a jesienią przebarwiają się na żółto.
Grab jest rośliną jednopienną; żeńskie kwiaty są mniejsze od męskich, rozwijają się razem z liśćmi z pąków wierzchołkowych, zaś męskie, w postaci walcowatych kotków pojawiają się na zeszłorocznych gałązkach. Nasiona, orzeszki zaopatrzone w organy lotne, dojrzewają w listopadzie. Zimą są zjadane przez myszy i wiewiórki.

Czarny las

Wśród nazw miejscowości, pochodzących od drzew, grab jest chyba najliczniej reprezentowany – od niego wywodzi się blisko 90 nazw miejscowości w Polsce. Nie jest to nic dziwnego, biorąc pod uwagę, że w naszej strefie klimatycznej naturalnie dominują lasy mieszane zaliczane do grądów. W ich skład wchodzą głównie dęby i graby; mniej licznie reprezentowane są klony, jawory, lipa drobnolistna i drzewa iglaste (świerk, sosna). Knieje, czyli lasy liściaste, w których dominuje grab czy buk, nazywane były czarnymi lasami.
W śląskich parkach krajobrazowych, których podstawę stanowiła rodzima szata roślinna – naturalne zagajniki i zadrzewienia, w pewnym stopniu tylko zmodyfikowane nasadzeniami obcych roślin, graby były ogromnie popularne. Tworzono z nich szpalery, aleje i altany. Grab jest gatunkiem cieniolubnym i ma niewielkie wymagania, jeśli chodzi o żyzność podłoża. Nie znosi tylko zbytniego chłodu, stąd w górach występuje tylko do wysokości 900 m n.p.m. Żyje do 150 lat, a owocować zaczyna w 36. roku życia.

Idźże, postrzale, na lasy, na bory(…) suchy grab łupać!¹

W kulturze ludowej suche drzewo (dąb, grab) kojarzyło się ze złem lub śmiercią. Żywe, zielone ma właściwości ochronne i wspomaga powracanie do zdrowia. Jego cień dodaje energii i wytrwałości. U dawnych Słowian grab był opiekunem świętych gajów, chronił domostwa przed uderzeniami piorunów, a u Serbów dym z palonych kawałków grabowego drzewa służył do przepędzania leśnych demonów.
Jeśli zaś chodzi o właściwości użytkowe drewna grabu, to jest ono bardzo twarde, ścisłe i ciężkie, a także sprężyste. Jest trudne w obróbce, ale za to pod względem wartości opałowej przewyższa wszystkie inne. Popiół ze spalonego drewna zawiera bardzo dużo potażu, który jest przydatny w produkcji mydeł, past, szkła, wywoływaczy fotograficznych i wielu innych wyrobów. Liście zaś stanowią całkiem niezłą paszę dla bydła i owiec. Kaloryczny grabowy węgiel drzewny służył do wytapiania żelaza, a kora dawała barwnik żółty do farbowania tkanin. Białe drewno grabowe używane było do budowy maszyn, zwłaszcza części, które musiały być odporne na ścieranie – takich, jak koła młyńskie, śruby, tłoki, osie wozów, elementy wiatraków itp. To drewno o „żelaznej” wytrzymałości używane było w konstrukcji młynów wodnych – podobnie jak dębowe, drewno grabowe zanurzone w wodzie z czasem staje się jeszcze wytrzymalsze. Obecnie zaś nieco zapomniany grab wraca do łask – coraz częściej widuje się grabowe żywopłoty, zarówno proste, strzyżone, jak i zaplatane w sieci o fantastycznych kształtach. My chyba również zdecydujemy się na grabowy żywopłot...

---